Ποιο το ιστορικό του ναού της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής ή Καταπολιανής; (Πάρος)

Οι ρίζες του ναού της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής ή Καταπολιανής χάνονται στο χρόνο. Πρόκειται για έναν από τους παλαιότερους τόπους λατρείας του Χριστιανισμού, που η παράδοση θέλει να χτίστηκε κατά τη διάρκεια του 4ου αι. από την Αγία Ελένη ή, κατά άλλους, από το Μεγάλο Κωνσταντίνο, ο οποίος εκπλήρωσε το τάμα της μητέρας του.

Ωστόσο η ίδια παράδοση θέλει να υπήρχε στην ίδια τοποθεσία ένας ακόμη παλαιότερος του 4ου αι., ναός, στον οποίο προσκύνησε η Αγία Ελένη, όταν βρέθηκε στην Πάρο, κατά τη διάρκεια του ταξιδιού της προς τους Αγίους Τόπους σε αναζήτηση του Τιμίου Σταυρού.
Τότε ήταν, σύμφωνα με το θρύλο, που η Αγία Ελένη έκανε τάμα μπροστά στην εικόνα της Παναγίας, να χτίσει ένα μεγαλύτερο και λαμπρότερο ναό στη Χάρη της, αν κατάφερνε να βρει το Σταυρό του Μαρτυρίου.
Ο ναός-τάμα της Αγίας Ελένης καταστράφηκε κατά ένα πολύ μεγάλο μέρος του, πιθανότατα εξαιτίας πυρκαγιάς, και ανακατασκευάστηκε επί Ιουστινιανού, κατά τη διάρκεια του 6ου αι.

Όσον αφορά την ονομασία του Ναού Εκατονταπυλιανή ή Καταπολιανή, που προέρχεται από τον όρο «καταπόλα» και σημαίνει «κατά την πόλη», πιθανότατα «δείχνοντας» το σημείο όπου βρισκόταν η αρχαία πόλη της Πάρου, μέχρι πρόσφατα που διαβάστηκαν νέες πηγές, οι γνώμες διίστανταν για το ποια από τις δύο ήταν γνήσια και παλιότερη.
Τελικά απεδείχθη ότι και οι δύο είναι έγκυρες και σχεδόν σύγχρονες μεταξύ τους καθώς τις πρωτοσυναντάμε σε κείμενα και επιστολές του ύστερου 15ου αι. την πρώτη και των μέσων του 16ου αιώνα τη δεύτερη.
Σήμερα η επίσημη ονομασία του Ναού είναι Εκατονταπυλιανή, η οποία με τη σειρά της συνδέεται με έναν όμορφο θρύλο: "Ενενήντα εννέα φανερές πόρτες έχει η Καταπολιανή. Η 100η είναι κλειστή και δεν φαίνεται. Θα φανεί η πόρτα αυτή και θα ανοίξει, όταν οι Έλληνες πάρουν την Πόλη"…

Η σημερινή μορφή του ναού αποτελεί την ιουστινιάνεια εκδοχή του, όπως τον αποκατέστησε στα χρόνια μεταξύ 1959-1966 ο αρχαιολόγος Αναστάσιος Ορλάνδος, οι έρευνες του οποίου απέδειξαν ότι στο χώρο υπήρχε πρότερος του 6ου αι. ιερός χριστιανικός ναός, επιβεβαιώνοντας έτσι την παράδοση ότι η Εκατονταπυλιανή ιδρύθηκε από τους ισαποστόλους.

Μέχρι την έναρξη των εργασιών αναπαλαίωσης, το 1959, ο ναός είχε δεχτεί αναρίθμητες παρεμβάσεις και επιδιορθώσεις, που είχαν αλλοιώσει τον αρχικό του χαρακτήρα, καθώς οι καταστροφές που υπέστη, κατά τη διάρκεια των αιώνων, δεν είχαν τελειωμό: είτε από τις ορδές των κατακτητών και των πειρατών, είτε από τους καταστροφικούς σεισμούς του 1773.

Ο κατάλευκος επιβλητικός περίβολος ύψους 8,5 μέτρων και περιμέτρου 252 μέτρων, είχε προστατευτικό χαρακτήρα απέναντι στις κάθε είδους επιδρομές, και χρονολογείται από την εποχή της φραγκοκρατίας.

Η Παναγία η Εκατονταπυλιανή δεν είναι ένας και μόνο ναός αλλά ένα μεγάλο κτιριακό συγκρότημα, αποτελούμενο από τον κυρίως ναό και άλλα προσκτίσματα, όπως τα έξι παρεκκλήσια, αφιερωμένα σε αγίους: το παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου, που πιστεύεται ότι πρόκειται για τον αρχικό ναό στον οποίο προσευχήθηκε η Αγία Ελένη, και γι’ αυτό θεωρείται και η παλαιότερη εκκλησία στην Πάρο, των Αγίων Αναργύρων, του Αγίου Φιλίππου, της Αγίας Θεοδοσίας, του Αγίου Δημητρίου και της Οσίας Θεοκτίστης, της πολιούχου της Παροικιάς, που έζησε, μόνασε, πέθανε και τάφηκε σ’ αυτόν ακριβώς το χώρο, κατά τη διάρκεια του 9ου αι., όταν η Πάρος είχε εγκαταλειφθεί από τους κατοίκους της, λόγω των συνεχών επιδρομών των πειρατών, και ήταν ολόκληρη σκεπασμένη από άγρια δάση.

Εκτός από τα παρεκκλήσια κόσμημα για το ναό αποτελεί το αρχαιότερο σ’ ολόκληρη την ορθόδοξη Ανατολή σωζόμενο βαπτιστήριο, του 4ου αι, που αποτελεί και μια ισχυρή απόδειξη για την ύπαρξη του ναού εκείνη την περίοδο, όταν οι βαφτίσεις περιορίζονταν στους ενηλίκους και δεν είχε ξεκινήσει ακόμα η βάπτιση των νηπίων, πρακτική που διαδόθηκε από τον 6ο αι. και εξής.

Κατά την αναπαλαίωση του ναού ο καθηγητής Ορλάνδος αποκάλυψε ένα Γυμνάσιο –γυμναστήριο- της ρωμαϊκής εποχής, με ένα θαυμάσιο δάπεδο με μωσαϊκό, το οποίο κοσμούν οι Άθλοι του Ηρακλή και το οποίο σήμερα έχει μεταφερθεί στην αυλή του Αρχαιολογικού Μουσείου της Πάρου.

Η απουσία τοιχογραφιών επάνω στις λαξεμένες πέτρες αφήνει τη ματιά να απλωθεί ελεύθερη σ’ όλο το χώρο και να αγκαλιάσει κάθε κολώνα, κιονοστοιχία και πεσσοτοιχία, έως ότου παγιδευτεί στον εντυπωσιακό τρούλο αλλά και στους χρωματιστούς, κίτρινους, κόκκινους και πράσινους πωρόλιθους, που ως τακτοποιημένες λωρίδες κοσμούν τους θόλους και αποδεικνύουν ότι κατά την ιουστινιάνεια εκδοχή της η Εκατονταπυλιανή δεν είχε διακοσμηθεί με ψηφιδωτά, πολύ διαδεδομένα στους βυζαντινούς χρόνους ή τοιχογραφίες.

Και οι εκπλήξεις του ναού δεν σταματούν εδώ. Μπροστά από το ιερό υπάρχουν δύο υπόγειες προθήκες, φωτισμένες και καλυμμένες με τζάμι, όπου βλέπουμε θεμέλια παλαιότερου, προχριστιανικού, κτίσματος.

Η Αγία Τράπεζα του Ιερού είναι σκεπαστή, μια πρακτική πολύ δημοφιλής κατά τους πρώτους αιώνες μ. Χ. Το μαρμάρινο επιστέγασμα, το Κιβώριο όπως ονομάζεται, στηρίζεται σε τέσσερις αρχαίες κολώνες, της κλασσικής εποχής, με κιονόκρανα κορινθιακού ρυθμού, μοναδικής τέχνης και αξίας. Το γεγονός ότι έχουν διασωθεί ελάχιστα ακέραια κιβώρια, κάνει το συγκεκριμένο μοναδικό σ' ολόκληρο τον χριστιανικό κόσμο.

Ένα ακόμη μοναδικό στολίδι της Εκατονταπυλιανής είναι το Σύνθρονο, όπως ονομάζεται το μικρό αμφιθέατρο, που υψώνεται στο βάθος της κόγχης του Ιερού, πίσω ακριβώς από την Αγία Τράπεζα.
Το Σύνθρονο αποτελείται από οκτώ ημικυκλικές και ομόκεντρες σειρές κερκίδων και στην κορυφή φιλοξενεί τον αρχιερατικό μαρμάρινο θρόνο, με το γλυπτό διάκοσμο στις πλευρές του. Δεξιά και αριστερά του, αλλά πιο χαμηλά, βρίσκονται δύο ακόμη μαρμάρινοι θρόνοι, πιο απλοί, που πιθανότατα προορίζονταν για τους βοηθούς του δεσπότη.
Εξάλλου κατά τους πρώτους μετά Χριστόν αιώνες ο δεσποτικός θρόνος φιλοξενούνταν στο σύνθρονο και όχι στον κυρίως ναό, όπως συμβαίνει σήμερα.

Μέσα στο Ιερό εκτός από τα δύο αυτά πολύτιμα μνημεία, υπάρχουν ακόμη το Κιβώριο της Αγίας Πρόθεσης, στο βάθος αριστερά, μικρότερο, νεώτερο και μικρότερης καλλιτεχνικής αξία ενώ στα δεξιά του, σε σχήμα λεκάνης, βρίσκεται ο Νιπτήρας, που στηρίζεται στο έδαφος, με λευκή κιονόμορφη βάση ενώ φέρει εγχάρακτη επιγραφή που δηλώνει ως έτος κατασκευής του το 1636.

Τέλος κάτω από την Αγία Τράπεζα εξακολουθεί να αναβλύζει ένα αγίασμα, το οποίο είναι άμεσα συνδεδεμένο με το βίο της οσίας Θεοκτίστης.

Θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρουμε τα εκτός του Ναού κτίσματα, τα πρώην μοναστηριακά κελιά, που κτίσθηκαν σε διαφορετικές εποχές έως και τα τέλη του 17ου αι., και που σήμερα στεγάζουν το Επισκοπείο, τα γραφεία του Ιερού Προσκυνήματος, την Αίθουσα Τελετών, το Νεανικό Κέντρο και το Εκκλησιαστικό Μουσείο του Ναού, όπου βρίσκεται μια μόνιμη έκθεση και η οποία φιλοξενεί μεταξύ άλλων βυζαντινές και μεταβυζαντινές εικόνες, ιερά εκκλησιαστικά σκεύη, παλαιά άμφια αλλά και τον ξυλόγλυπτο Επιτάφιο της Εκατονταπυλιανής κατά το 17ο αι.

Στην αυλή των κτηριακών εγκαταστάσεων, αριστερά των μικρών κήπων, υπάρχουν πέντε τον αριθμό τάφοι αρχοντικών οικογενειών της Πάρου, του 19ου αι., ενώ στον ίδιο χώρο ενταφιάσθηκε και η Παριανή στην καταγωγή, μεγάλη ηρωίδα της Επανάστασης του 1821, Μαντώ Μαυρογένους, που πέθανε στην Πάρο το 1848.

Ο Ναός εορτάζει στις 15 Αυγούστου, ανήμερα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, και αποτελεί ένα από τα σημεία αναφοράς των Ελλήνων πιστών εκείνη τη συγκεκριμένη μέρα, μαζί με την Παναγιά της Τήνου και την Παναγία τη Σουμελά.

http://www.parosislandinfo.gr
&
http://www.travel-to-paros.com